10
-VĂN CHƯƠNG
Tự bén hơi xuân tốt lại thêm
Đầy buồng lạ mầu thâu đêm
Tình thư một bức phong còn
kín
Gió nơi đâu gượng mở xem.
Ba tiêu-Nguyễn
Trãi
Tôi
tặng nàng tập thơ nhân ngày khai trương quán. Nàng đứng nghiêm cầm tập thơ bằng
hai tay và nói lời cảm ơn. Cái tư thế của một học trò …Maria! Tôi muốn em trước
tôi trong những gì xuề xòa và dung dị…
Tập thơ còn những tờ giấy chưa rọc. Tôi hình
dung những ngón tay gầy của nàng cầm con dao và rọc qua những tờ giấy ấy. Những
gì là nguyên sơ, tinh khiết của anh vẫn còn đấy! Em có thấy rằng không phải anh
đang nằm trên tay em đó sao?
Giờ thì tôi nói về một phần việc mình đã làm..Tôi
làm thơ từ tuổi tiểu học. Có hai, ba bài thơ gì đó và thầy P, người tôi đã kể là
độc giả đầu tiên. Thầy khuyến khích. Và giờ này tôi nhận ra bài học lý luận văn
học đầu tiên chính là bài học này..Thi sĩ! Thầy gọi tôi như thế. Có bao nhiêu là
hân hoan của tuổi 13 khi được nghe những
lời như thế..
Rồi thì,
những bài thơ và tập thơ được tiếp tục viết và đốt.
Mãi cho đến năm 1994 thì quá trình đốt ngưng
lại. Tôi viết thọat đầu là tự phát. Việc tiếp nhận các kiến thức chuyển chỗ tính
tự phát thành tìm kiếm và lĩnh hội. Một vài điều tôi đọc mà có tác động sâu sắc.
Những vần thơ lúc đầu cũng bình thường trong một hàng ngũ bình thường. Tôi chưa
thâm nhập vào nó một cách sâu sắc. Những gì mà thơ ca có thể đạt tới. Rồi thì một
buổi chiều trên thư viện Tổng hợp tôi đọc được một bài khảo luận trên Báo Văn
Nghệ trích từ tạp chí Bách Khoa Thần học và được đăng trên nhiều số. Một bài viết
công phu và giá trị. Sau khi khảo sát các
đặc trưng thơ ca trên nhiều phương diện như nhạc điệu, ý nghĩa, hình tượng…, bài
viết kết thúc ở ý tưởng: Một bông hồng là một bông hồng là một bông hồng… Tôi
nhận ra thơ ca đạt đến tính tự trị và tinh yếu của tòan thể. Một cái bắt tay mạnh
mẽ nhất đã thực hiện!
Cuốn sách thứ hai, lời giới thiệu cho một tác phẩm của Miler. Thời
của kẻ giết người. Ảnh hưởng lớn đối với
tôi là nhận xét giới thiệu trên trang bìa.
Việc chỉ ra một dòng văn học đi giữa triết học và tôn giáo. Với những tên
tuổi như Trang tử, Đốttôiexki, Milapera, Tagor…Tôi nhận ra văn chương với tòan
bộ sức nặng của nó…
Cuốn sách đáng kể khác là cuốn Tổng kết Văn học
thế kỷ 20. Dường như đó là một tập thể học
giả Pháp biên sọan…Cuốn sách vẽ ra một nền
văn chương tương lai với tính chất sấm sét
. Một nền văn học của tâm linh
hơn là một hiện
thực khách quan nào đó… Như vậy là tương đối đủ. Những gì thỏa mãn tôi đã thỏa
mãn…
Sự viết, nếu thiếu đi những khai dẫn làm
ta đâm e ngại. Những mở rộng kiến văn là khai quang tâm trí…Một khi niềm tin đã định hình thì mọi việc trở thành tự phát… Một vài tác giả mà tôi chịu ảnh hưởng là
Trang tử, Basô, Tagor…Những đại thụ này cho hoa trái mà hậu nhân có thể chia xẻ bất tận…
Tôi xin tri ân đến Trang tử với giai thọai đẹp là người hóa bướm hay bướm hóa
người.Trong tinh thần Tề vật thì bướm đâu khác người. Ta cũng đã bắt đầu bước vào
cái Như lai, Như thị… Trang tử như đám mây trong
sự phiêu bồng và
biến hóa phi thường. Dường như nó rãi khắp bầu trời…Và cái gọi bầu trời với đám
mây ấy dường như cũng là sự nghi hoặc. Cái ta gọi phía xanh xanh ấy là bầu trời
mà thực ra có phải là bầu trời không?
Trang tử nói ra những con chim côn lớn mà bay
một cái cánh che khuất cả mặt trời. Ta tưởng đó là sự ca ngợi tiếp
theo. Hoá ra có những con chim nhỏ cười
nhạo: chúng ta bay lên những cây du cao không quá mấy sải mà bị rớt lên rớt xuống.
Bay xa làm chi vậy ? ..
Tôi xin tri ân đến Targo tập trung nhất
trong những gì viết trong tập Tôn giáo của một nhà thơ. Nơi cái nhà vắng ở quê hương tôi vẫn mê mãi đọc và tìm
thấy ở đó những ánh sáng dịu dàng và
chia xẻ …Nói vậy không phải tôi không tìm thấy
sức mạnh trong đó. Sự thôi thúc phải hành động như một người lái đò không
được chậm trễ để đưa khách sang sông! Rồi
lại cái nhìn vào tự nhiên như một sự giao cảm trọn vẹn. Nơi rừng sâu là nơi của
những tình nhân!...
Tôi xin hồi hướng đến Basô trong vài điều cảm
nhận. Sức mạnh của ngôn từ trùm chứa cả
tạo vật . Mười ba âm tiết diễn dịch bao điều:
Như con bạch tuộc mắc bẩy
Dưới ánh trăng hè
Ta
còn mơ thêm một lát.
Là hành giả thượng thặng thì Basô có thể vượt thóat mọi cái bẫy. Nhưng
tôi ngờ rằng thiền sư đã chọn theo lối khác. Chịu mắc bẫy để
trãi ra một tấm lòng Bồ tát. Ta nhận ra, hoa, cỏ, dế, chim, tu sĩ, kỹ nữ …trong
thơ …Tất cả nằm trong một cái nhìn dường như trải thảm….
Có một bài thơ khác nói về cảm thụ
của nhà thơ. Và đối với người đọc là truyền đi một cảm quan, cái nhìn của chứng ngộ:
Kỳ diệu thay
Ta đi chẻ củi
Ta đi nấu nước…
Đường thi gây dựng trong tôi một cốt cách và sự cảm thụ…
Phượng hòang đài thượng phượng hòang du
Phượng khứ đài không giang tự
lưu
Chim phượng hòang chơi lầu
phượng hòang
Phượng bay lầu trống với Trường
giang…
Lý Bạch
Một lần nữa , tâm trí nhà thơ thì không bỏ sót. Nhìn thấy thì cảm thấy:
Lạc diệp thu phong tảo
Bát nguyệt hồ điệp lai
Song phi tây viên thảo
Cảm thử
thương thiếp tâm
Gió thu bay thổi hết lá vàng
Bướm xưa tháng tám về sang
Vườn Tây, từng cặp dịu dàng
bên nhau
Cám cảnh ấy sầu đau thân phận…
Đỗ Phủ thì quả thật, buồn da diết:
Thú cổ đọan nhân hành
Thu biên nhất nhạn thanh
Lộ tòng kim dạ thạch
Nguyệt thị cố
hương minh
Trống đồn giục giã chân dừng bước
Một tiếng nhạn thu buồn ải
quan
Đêm lạnh mờ mịt sương muối
trắng
Quê xưa bàng bạc ánh trăng vàng
…Buồn nhưng đẹp.Nói vậy là tương đồng
với nhà thơ chưa nhỉ ? …Trong khi Đỗ Phủ rã rời chúng ta lại đứng từ xa tán tụng?
Nói vậy nhưng không thể không đọc:
Hương vụ văn hòan thấp
Thanh huy ngọc lý hàn
Tóc mây sương đẫm hương ngan ngát
Tôi yêu thích nhất cái hình tượng:
Phiêu phiêu hà sở tự
Thiên địa nhất sa âu
Phiêu phiêu thân thế không ràng buộc
Một cánh chim âu giữa đất trời…
Sau khi nói đến thi tiên,thi thánh phải nói đến
thi Phật. Có những tư thế mà hành động trở nên tĩnh tại, từ ấy tâm trí mỡ ra một
viễn cảnh:
Lâm
thương hốt bất hàm
Trù
trướng viễn hành khách
Vương
Duy
Đến
bên chén rượu chưa buồn uống
Nghĩ đến người đang ở chốn xa
Và rồi, những quan tâm còn lại, hay khởi thủy:
Quân tự
cố hương lai
Ưng
tri cố hương sự
Lai
nhật ỷ song tiền
Hàn
mai trước hoa vị?
Từ chốn quê xưa bạn mới ra
Hẳn là bạn rõ chuyện quê ta
Ngày đi có thấy cây mai lạnh
Phía trước hiên nhà đã trổ
hoa?
Đường thi là một vườn hoa
mà người xem bị hấp dẫn, mê hoặc…Tôi chỉ xin giới hạn ở bài thơ mà tôi không thể không chia xẻ:
Bãi
điểu quy lai bất hệ thuyền
Giang thôn nguyệt lạc chính kham niên
Túng
nhiên nhất dạ phong xuy khứ
Chỉ
tại lư hoa thiến thủy biên
Tư Không
Thự
Nghỉ câu
về chẳng buộc neo
Giang
thôn trăng rụng ngủ khèo cho yên
Đêm
nay gió có trôi thuyền
Chỉ
quanh vũng cạn bên triền hoa lau
..Phía bên kia
là, Huygô, Bôndơle, Rimbô, Pasternăc…tôi cũng có tiếp chạm nhưng thuộc một khí
chất khác. Tổng quan thì những gì của Đêcac, Niutơn đã đổ bộ lên tôi trên một
phương diện khác, của tiểu luận…
Có một nền văn học mà nhân loại sẽ thiếu sót
trầm trọng nếu như không có nó. Văn học Nga. Từ Tuôcghênhép, Leptônxtôi, Đốttôiexki
cho đến Bondarep, Aimatôp là một dàn hải đăng sáng rực với những màu sắc và cường
độ khác nhau. Những gì tôi có thể tiếp nhận
ở Tuốcghênhep là
một nghệ sĩ ngôn từ. Vẻ đẹp ngôn từ trong tác phẩm của Tuôcghenhep là thuyết phục.
Ta cũng nhận ra, thiên nhiên trên mọi phong cảnh của nó đẫm chất thi vị…Từ thiên
nhiên, phả lại tác phẩm sự miêu tả
tỉ mỉ, chi tiết
và trau chuốt những gì ngọai vật…Nghệ sĩ trong bản văn của mình là một nhà chạm
trổ. Rồi lại thấy rằng, những vui buồn trần thế trong cái phong cảnh ấy chỉ là
cái lên men nhẹ của vĩnh cữu. Vậy thì, những ý vị tiêu dao đã nằm ở đâu đó…
Với Leptônxtôi, sụ tác động từ tiểu sử và tác
phẩm là như nhau. Tôi đã học trong thời khóa
biểu của Tônxtôi một chương trình làm việc.Hiển nhiên là một phần vô cùng
bé trong đó.Có một sự mỡ ngõ lớn lao cho
nhận thức, trong khi nhìn nhận lọai hình nghệ thuật, là cấu trúc hùng vĩ của
Chiến tranh và Hòa bình…Những đọan bình luận ngọai đề trong đó thiết lập một kênh
khác cho tiểu thuyết. Mà, trong các tác phẩm khác ta cứ tưởng rằng, tiểu thuyết
chỉ là tiểu thuyết. Nhà văn chỉ là nhà văn. Với Lép là một khai thị khác. Tiểu
thuyết là những gì thực tại với vô vàn biểu thị trong nó. Nhà văn là nhà tư tưởng,
nhà sử học…
Rồi thì, Đốttôiepxki với những cuộc đối thọai
bất tận…Tôi đọc Anh em nhà Karamadôp xong. Nặng trĩu và chếnh chóang… Vài năm sau, nhân đọc một tác phẩm của Battin
tôi hiểu Đốt sâu sắc hơn…Hiểu xong thì im lặng hoặc đi cầu nguyện ở đâu đó…
Tôi ngờ rằng, trong nhiều nguyên do, những
khỏanh khắc trước cái chết đã là một bừng ngộ nào đó trong Đốt….Việc nhìn ra sự
trắng tinh của thế giới. Trên cái
nền trắng đó con người đi lại, làm một cái công việc nhấm
nhẳn là chống lại chính mình…Hoăc cái sơ giản nhất là chống lại nguồn cội…
Việc cưỡi ngựa xem hoa như thế này thật là một
tội lỗi!
Nhân đây, tôi xin tri ân đến Aimatôp những gì mà nhà văn mang lại.Tôi đọc
Một ngày dài hơn thế kỷ và nhận ra bao điều. Cấu trúc tác phẩm trong đó là sự kết
hợp của hiện thực, huyền thọai và viễn tưởng. Ý nghĩa của những bè này soi sáng,
đan quyện và như thế….Cái ít nhất, ta nhận ra sự thống nhất không phải nằm trong
các hình thức. Sự thống nhất ở chỗ các ý tưởng, quan điểm ngầm đang chi phối tòan
bộ hiện tượng…
Những gì trong huyền thọai là đang xảy ra trên hiện tại. Nói hẹp hơn, quá khứ là thực trong một cái nhìn giải trừ hình tướng của sự việc. Và như vậy, tương lai sẽ là một
quá khứ tiếp tục khác.Thảm họa từ quá khứ sẽ là một cảnh báo trong tương lai. Lịch
sữ vận hành theo vòng tròn…
Kinh nghiệm đọc Đọan đầu đài. Tôi đọc cuốn tiểu thuyết này trong
thư viện một thị xã. Lúc này, hãy còn là những tìm kiếm…Buổi sáng, tôi đọc một
vài chương trong đó. Trên đường về, qua một cánh đồng nhỏ. Những cơn gió và tác động của tác phẩm muốn nhấc tôi ra khỏi mặt đất...
Sức mạnh của ngôn ngữ, tư tưởng và nghệ thuật là một năng lượng vô bờ…Nó khiến ta có
thể bay bỗng hay gục xuống. Sau cùng tôi nhận ra những giải trừ muôn thuở. Tự
nhiên với những thay đổi không cùng tận. Con người có những bi kịch vì tính chất
cá nhân của nó. Tuy nhiên,
tiêu hủy tính cá
nhân này là một nguy hiểm. Nó trở thành
một công cụ sai khiến…Khi minh triết không
đến thì tự nhiên đã ở đó. Trong sự biến dịch, bất tận…mà thực ra, minh triết đã
là tự nhiên…
Điều có ấn tượng nhất là lời giới thiệu trong Đọan
đầu đài với ý tưởng kêu gọi sự hợp nhất
của tất cả. Các nhà khoa học, các nghệ sĩ, và nhà tu hành vĩ đại…
Ý tưởng này, khi tôi đọc là khỏang 20 tuổi
hòan tòan mới mẻ. Tôn giáo hãy là một sự
khu biệt trong nhận
thức. Đọan đầu đài
làm sự khai phá một huyệt đạo trong một đường
kinh. Một trong những huyệt đạo quan trọng và xung yếu...
Cần đến các nhà tu hành vĩ đại…
Ta lang thang trong xứ sở của tiên
Nghe giọng nói của người trần và ta nức nở
Giọng nói gọi ta trở về trần thế, và ta chìm.
Tôi muốn nói đến một nhà thơ hiện đại mà tôi
chiêm ngưỡng đó là Eliot. Trí tuệ, sự nghiền ngẫm thấu đáo những vấn đề, đặt chúng trong các khung cảnh khác nhau, dường
như khu biệt nhưng thực ra là những bè khác nhau của cùng một hiện thực….là một
trong những gì mà Eliot đem lại…Khi mà,
những vấn đề được nhìn nhận một cách bao quát như tầm nhìn tác giả thì hiển nhiên
những khung cảnh của hiện đại hay xưa cổ, hoang mạc, núi đá, hay quán rượu,
cung điện, hoa hồng, hồ … đều được phản ánh và dội lại.Bị chia cắt hay nhân lên,
tuyệt tích hay bội sinh. Sau rốt nó ngưng tụ trong một im
lặng có tính hòan
vũ.” Ôm cả hòan cầu trong lòng im lặng”. Nó không cho chúng ta sự du dương của
Môda mà là trăn trở, tin tưởng và hòai
nghi, các tín điều tôn giáo khác nhau…Trong thơ của Eliot vang lên những điều
sấm nói, những
câu chú, hành trình những đạo sĩ…Thơ ca đã tìm đến tôn giáo. Tuy nhiên nó không
cùng vị thế như một niềm tin đã hình thành
mà những sự dao động và biến động. Nói cách khác, chúng ta đang nhận ra tôn giáo
trong một phiên bản khác. Phiên bản qua cái nhìn của thi sĩ….
Thơ ca ở đây đang dần về kiến trúc. Và là một
kiến trúc hậu hiện đại. Nó giảm thiểu những
đường nét trau chuốt của hoa văn, diềm cửa… Ở đây là những khối lớn, hang động
và trụ chống … Đá xanh, những cơn động đất và kể cả dòng chảy xói mòn của ngày tháng…
Sau những gì có vẻ kinh khủng như vậy thì
thi sĩ vẫn cứ là thi sĩ. Mà thực ra cái nức nỡ đã là dấu chỉ của một thi sĩ…
Thi sĩ, trong một tư thế khác:
Nhà
tù và lâu đài
Và dội
về tiếng sấm mùa xuân trên đỉnh núi xa
Kẻ bữa
nao còn sống giờ đây đã lìa đời
Chúng
ta từng đã sống thì nay đang hấp hối
Đừng
sốt ruột hãy ráng chờ chút đỉnh
Hãy
ráng chờ chút đỉnh, thực vậy, tôi muốn trích dẫn một cái nhìn khác của Eliot trước
khi khép lại những dòng chữ này:
Chim
hót: hãy đi đi, có những đứa trẻ con
Giấu mình trong bụi và chúng đang cười ầm
Hãy đi đi, đi đi-và tiếng chim lại hót:
Con người vẫn nhọc nhằn khi cuộc đời hiện thực.
Cả quá khứ và tương lai
Cái chưa đến và đã đến
Luôn luôn ở trong một điểm-
bây giờ
…Cái nhìn của
nhà thơ là trải rộng, như đã nói từ đầu.Chính là vì trãi rộng nên nó có thể thu
về một điểm. Niềm tin mà nhà thơ chia xẻ
là có những đứa trẻ con và cả tiếng cười ầm của chúng….
Trí tuệ trong Eliot? Chúng ta đã tiến đến một
điểm-bây gìơ và từ điểm ấy:
Chẵng
lẽ anh đã dám
Làm cho vũ trụ này lo lắng?
Mỗi phút-là thời gian
Để quyết định, nghi ngờ hay lật ngược hòan tòan…
Một vài quan điểm về văn chương. Cũ và mới.Bản
sắc và hướng ngọai…Những gì có thế nói là phong cách, quan điểm là một sự biểu
lộ. Khi nó còn gắn với cá nhân biểu lộ thì là
một thuyết giáo, tìm kiếm…Khi cá
nhân hòa tan thì chẳng có gì để nói. Nó tương tự việc một họa
Thomas Stearns Eliot: 1888-1965
Nhà thơ, nhà văn,nhà phê bình văn
học Anh
Giải Noben văn học 1948
sĩ trong truyện
ngắn của Lê Đạt. Anh ta treo những bức tranh mình tâm huyết lên tường. Cùng những
tờ giấy ngẫu ngộ. Họa sĩ nhận ra sự bình đẳng của hình tướng và đốn ngộ.
Thơ ca dao động giũa âm nhạc và kiến trúc.Khi
hòa tan trong âm nhạc, nó trở thành trừu tượng. Và âm nhạc sau rốt sẽ là những
hòa điệu vũ trụ… Tại các địểm cực, ta nhận ra thơ ca như dấu hiệu của một thực
tại khác. Chẳng hạn, sau bóng dáng Tô Đông Pha là ai đó…Trang tử, Tinh thần phóng
dật, Đạo…Tính chất dấu hiệu này không đơn giản. Nó không phải cái nhãn dán trên một cuốn vỡ mà phức tạp và
sinh động. Cuốn vỡ như thế tương ứng cái
nhãn như thế… Cực khác, thơ ca trở thành kiến trúc. Tức là sự kết tụ của nó.
Khi ấy, thơ ca gắn với tư tưởng, các chính kiến...Các tư tưởng, chính kiến đi đến
tận cùng sẽ là sự hợp nhất với các tôn giáo và triết học…Khi ấy, nhà thơ không
xa lạ với các giáo chủ…
Điều này không phải là một cái gì nghiêm trọng.
Bởi vì, đến lược các giáo chủ lại là phát ngôn cho một lực lượng khác, siêu việt
các hình tướng và sự xếp đặt trật tự…
Một dải mỏng khác, sự xôn xao của các cảm xúc...Những đam mê, khát vọng. E ấp, nũng
nịu và mời gọi…Dãi này là sự nối liền thơ ca qua các cực của nó.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét